Beriberi (“ernstige zwakte” in het Maleisisch) is een gebreksziekte die wordt geassocieerd met een gebrek aan vitamine B1 (thiamine), een vitamine die via voeding verkregen moet worden. In de koloniale tijd had Nederlands-Indië te maken met een uitbraak van beriberi, vooral onder de arbeidersklasse die werkte in de suiker- en koffieindustrie. Deze epidemie had verwoestende gevolgen voor de gezondheid van de bevolking en de koloniale economie.
De arbeiders kregen van de Nederlandse kolonisator een dieet te eten dat hoofdzakelijk bestond uit goedkope, lang houdbare witte geslepen rijst. Dit voedingspatroon was arm aan thiamine (energieproductie en koolhydraatstofwisseling) waardoor de arbeiders ernstig verzwakten en slecht in staat waren om arbeid te leveren voor de Nederlanders. Hiervoor moest naar een oplossing worden gezocht.
Voortbouwend op Japans onderzoek kwamen Nederlandse artsen – in een tijd (begin 20ste eeuw), waar vitaminen-onderzoek in de kinderschoenen stond – met een doorbraak in het onderzoek naar beriberi. Een zekere Dr. Christiaan Eijkman ontdekte dat kippen die gevoed werden met ongepelde rijst, in tegenstelling tot degenen die witte rijst kregen, beschermd waren tegen beriberi. Dit leidde tot de theorie dat er een voedingsstof in de rijstzemelen aanwezig moest zijn die essentieel was voor het voorkomen van de ziekte.
De inspanningen van Nederlandse artsen, waaronder Eijkman, leidden tot een beter begrip van beriberi en tot maatregelen om het voedingspatroon aan te passen en deze tekortkoming te verminderen. Dit had positieve gevolgen voor de gezondheid van de Nederlands-Indische bevolking. Desalniettemin is het opmerkelijk dat de ziekte ontstaat door koloniaal beleid en er vervolgens een remedie moet worden gezocht om de winsten niet te veel in gevaar te laten komen.
Hier komt bij dat de koloniale benadering ten opzichte van voeding en gezondheid het tegenovergestelde was van de inheemse kennis en traditionele voedingspraktijken. Dit heeft bijgedragen aan de verspreiding van beriberi. De Indonesiër was gewend om de hele rijstkorrel te gebruiken in plaats van de industrieel vervaardigde gepolijste rijst.
Het is belangrijk om deze historische koloniale context te begrijpen bij het ontstaan van ziektes in de koloniën. Terwijl de Nederlander zich te goed deed aan de rijsttafel, crepeerden de Indonesische arbeidskrachten bij gebrek aan een fatsoenlijk voedingspatroon.
Verder lezen, kijken en luisteren:
- Nutrition history (from parts unknown), The History of Beriberi, 2-3-2021.