Wijn drinken wordt niet direct geassocieerd met Japan. Sake (rijstwijn), bier en zowaar whisky, zijn de meer voor de hand liggende alcoholische dranken waarmee de Japanner in een roes komt. Vanwege de grote binnenlandse productie, de hoge (import) kosten van Europese wijnen en kleinschalige inheemse wijnbouw is de keuze voor de gemiddelde Japanner snel gemaakt. Desalniettemin is de wijnconsumptie in Japan dankzij de verkregen welvaart, met name in de twintigste eeuw, ruim toegenomen. Dat Europese wijn zijn weg heeft gevonden naar Japan is aardig, maar daar nemen historici geen genoegen mee.
Sluiting – Opening
Wanneer de geschiedenis van Japan – waarin periodes van afsluiting afgewisseld worden met periodes van openstelling – in ogenschouw wordt genomen, dan is het vermoeden dat wijn geïntroduceerd wordt tijdens de Meiji restauratie (1868-1912); een periode waarin Japan openstaat voor westerse ideeën, (voedsel) producten en technologie. Niets is minder waar. De kennismaking met en de consumptie van Europese wijnen is te danken aan Nederlandse handelaren die al ten tijde van het Tokugawa shogunaat (1600-1868) wijn naar de Japanse kust brengen.
Eerst vanuit Hirado, waar Tokugawa Ieyasu (1542-1616) in 1609 de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) een handelspost toekent en vanaf 1641 op het kunstmatige eilandje Deshima, bij Nagasaki, hebben de Nederlandse handelaren het exclusieve recht om handel te drijven met Japan en westerse kennis over te dragen. Wijn maakte slechts een klein deel uit van het totaal aan verhandelde goederen en was in eerste instantie bedoeld voor de Nederlandse bewoners van Deshima.
In de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (1588-1795) vond amper wijnbouw plaats, daarom bestond vanwege de toenemende vraag van welgestelde Nederlanders, de noodzaak wijn in te voeren vanuit de belangrijkste Europese wijnlanden/gebieden (Frankrijk, Spanje, Rijnland en Portugal). De VOC importeerde veel wijn en was een grote speler in de Europese wijnhandel. Hiervan kwam dan na een lange reis, en blijkbaar redelijk geconserveerd (¹noot), een heel klein deel in Japan terecht. Spaanse wijn viel, afgaande op de prijs en de momenten van gebruik, het meest in de smaak. Dit is bijzonder, vanwege het gewapende conflict dat de Republiek tussen 1568 en 1648 uitvocht met de Spaanse kroon. Eens te meer overstijgt smaak, genot en handel, de politieke kwesties van de dag.
(¹ Noot: Er werd van alles geprobeerd om wijnen te conserveren. Wijn werd versterkt door toevoeging van alcohol, zoals brandewijn. Witte wijn werd aangelengd met een zoete gezwavelde wijn. Desondanks kwam wijn regelmatig bedorven aan.)
Franse wijn daarentegen, had niet dezelfde reputatie als die het tegenwoordig heeft. Deze werd vanwege de relatieve lage kosten, het meest gedronken door de Nederlanders in Japan. Dit behoeft enige nuance. In de 17de eeuw produceerde de beroemde Franse wijngebieden (Bordeaux, Bourgondië etc.) uitstekende wijnen, waar Nederlanders grote investeringen deden in de wijnbouw. Echter werd er net als vandaag, grote hoeveelheden bulk geproduceerd.
Hirado periode (1609-41)
Over de consumptie van wijn onder de leden van de VOC is weinig bekend. Dit verandert wanneer wijn gedeeld wordt met de Japanners en het een commerciële activiteit wordt. Het kwam geregeld voor, dat hooggeplaatste Japanse gasten, waaronder lokale daimyō (krijgsheer) op bezoek kwamen in de Nederlandse factorij (nederzetting in het buitenland) en om ze te amuseren werd wijn geserveerd. Daarnaast ondernamen Nederlandse handelaren handelsmissies naar het Japanse hof van de Shōgun in de hoofdstad, Edo (het huidige Tokyo).
Volgens een handelsverslag uit 1627, wordt de Shūgun, tijdens één van de hofreizen, zes kleine vaten Spaanse witte wijn en zes vaten tinto wijn (Spaanse rode wijn) aangeboden. Of de Shūgun de wijn accepteerde of heeft genuttigd is de vraag. Het is niet ondenkbaar dat hij hiervan geen druppel heeft gedronken, aangezien zijn voorganger het land grotendeels afsloot voor buitenlandse invloeden. Helemaal als je je bedenkt dat wijn symbool staat voor het bloed van Jezus en de Japanners op dat moment weinig moesten hebben van het christelijke geloof, waarmee ze dankzij Portugese Jezuïtische missionarissen in aanraking waren gekomen.
Deshima periode
Voorafgaand aan 1641 werd zoveel mogelijke buitenlandse invloed uitgebannen. De Portugezen werden het land uitgezet, waardoor de Nederlandse republiek het enige Europese land was dat toegang had tot Japan. De controle op ‘christelijke’ voedingswaren wordt aangescherpt. Dit heeft als gevolg dat rund- en varkensvlees, Spaanse- en Franse wijn, olijfolie en andere westerse producten het land mondjesmaat binnen komen. Dit embargo wordt echter matig gehandhaafd en verboden vruchten blijken ook hier zoeter te smaken. Japanse hoogwaardigheidsbekleders die op bezoek kwamen, bleven genieten van de waren die de Nederlanders hen aan boden. Ook de hofreizen werden op de gebruikelijke manier voortgezet en de door Nederlanders geëxploiteerde herberg (Oranda yado) in Edo trok veel bekijks.
Het geven van geschenken is op dit moment onderdeel geworden van diplomatieke protocol, maar wijn wordt pas in 1645 officieel erkend als geschikt geschenk voor de Shogun. Wijn is nu minder verdacht en dat is te zien in de handelsverslagen, waarin vaker melding wordt gemaakt van de verkoop van wijn. De handel in wijn neemt gestaag toe in de opvolgende jaren.
Wie en waarom
De minder strikte controle op de handel betekent dat een grotere en diversere groep Japanners in aanraking komt met wijn. Dit zijn lager geplaatste leiders en ambtenaren, die niet in aanmerking komen om wijn cadeau te krijgen, maar wel over de middelen beschikken om wijn aan te schaffen. De grote groep van ex-samoerai die vanwege het einde van de burgeroorlog (sengoku periode) grotendeels werkloos is geworden en een andere professie moest zoeken, zijn in toenemende mate het beroep van koopman uit gaan oefenen waardoor wijn binnen hun bereik valt.
Daarnaast dronken de onmisbare tolken (Oranda tsuji) tijdens de onderhandelingen en de bezoeken een glaasje mee. Vrouwen kwamen minder in aanraking met wijn. De kans is aanwezig dat vrouwen en concubines van hooggeplaatste lieden de kans kregen om wijn te proeven. Sekswerkers daarentegen, kwamen in het kader van hun werkzaamheden, waarschijnlijk regelmatiger in contact met wijn.
Dat het drinken van wijn als alcoholische drank geaccepteerd werd betekent dat er in Japan een drinkcultuur aanwezig was. De sake productie neemt in deze periode van vrede toe en wijn kan als aangename afwisseling dienen. Het is de protestantse Nederlanders gelukt om wijn te ontdoen van de religieuze betekenis die de katholieken er aan geven en aantrekkelijk te maken voor seculier gebruik.
Afgezien daarvan wordt het nuttigen van wijn door de Japanners gedaan omwille van de smaak en het bijkomende fysieke effect. Het is niet ondenkbaar dat er langzaam een cultuur ontstond rondom wijn waarin amateur connaisseurs interessant gingen doen over de diverse Europese wijnen waar ze de beschikking over hadden en zo de vraag stimuleerden. Als smeermiddel tijdens onderhandelingen en als entertainment tijdens de vele bezoeken op Deshima was wijn essentieel. Wijn drinken behoorde slechts voor een select gezelschap tot de mogelijkheid en was daarmee een privilege en statusverhogend. In Europa werd wijn regelmatig als medicijn voorgeschreven, deze traditie was onbekend in Japan en daarom irrelevant.
Wijnbouw
De toenemende consumptie van wijn in de 17de eeuw is niet een uniek Japans fenomeen. Dankzij de intensievere globalisering en kolonisatie verspreid de wijnbouw en -handel zich over de wereld. Om aan de groeiende vraag te voldoen begonnen de Nederlanders na 1652 wijnbouw te bedrijven in de nieuwe Zuid-Afrikaanse kolonie. Waardoor de afstand tot Azië aanzienlijk werd ingekort, wat een positief effect had op de overlevingskansen van de wijn.
Hoewel de Portugese jezuïeten op zeer kleine schaal waren begonnen met het verbouwen van wijn voor religieus gebruik, komt de wijnbouw pas echt op gang nadat de naar moderniteit strevende leiders van Japan, de Meji-keizer Mutsuhito (1852-1912) in het zadel helpen en over wordt gegaan tot ingrijpende modernisering en verwesterlijking. Zo kreeg aan de hand van westerse productiemethoden de beperkte Japanse wijnbouw vorm en is de Japanse consument tegenwoordig, naast het drinken van Europese wijnen in staat om te genieten van een kleinschalige inheemse productie.
Verder lezen, kijken en luisteren:
- Rath/Assmann, Japanese Foodways: past and present, 2010. (boek)
- Beukers, Wijnkronieken: Twintig eeuwen Nederlanders en wijn, 2018. (boek)
- Wang, Old sake in new glasses: Reframing Japan’s national drink through global wine culture, Gastronomica, 2019. (journal artikel)
- Ravina, Understanding Japan: a cultural history, The Great Courses, 2015. (lezingenreeks)